Bác tôi về hưu đã lâu. Suốt 10 năm
cuối đời của ông ngoại tôi, một mình bác chăm sóc, tắm rửa cho ông. Bác có năm
người con trai nhưng hình như các anh không ai biết thời chiến tranh bác tôi
huân chương đỏ ngực, giấy chứng nhận dũng sỹ phồng túi áo (theo đúng nghĩa đen). Các anh dường như không quan tâm câu chuyện
về thời chiến tranh và bác cũng không muốn kể.
Các câu chuyện của bác tôi rời rạc và dường như không liền mạch, giống
như mạch nước ngầm thỉnh thoảng lại trồi lên mặt đất rồi biến mất.
Năm 1972, quân đội Sài Gòn bắt đầu phản công từ sông Mỹ Chánh và từng bước
đầy lùi quân ta về thị xã Quảng Trị. Vào thời điểm đó, các đơn vị đã bắt đầu
cạn lực lượng dự bị. Chiến trường cần lực lượng bổ sung gấp và Miền Bắc bắt đầu
động viên tới sinh viên các trường đại học và công nhân trong các ngành quan
trọng vốn được miễn nghĩa vụ quân sự.
Các cán bộ khung như bác tôi ra Bắc nhận tân binh vừa được huấn luyện cơ
bản để đưa vào chiến trường. Bác tôi kể rằng trong đời sỹ quan của bác, lứa tân
binh năm đó là lứa có học vấn cao nhất. Chiến trường cần người gấp nên thời
gian huấn luyện tân binh được rút ngắn. Các tân binh trong nhiều trường hợp
không được biên chế lại nên họ hành quân vào Nam
Bác tôi nhận tân binh ở Sơn Tây. Tất cả đều trẻ măng, đa phần là người
thành phố, tốt nghiệp cấp 3 và rất nhiều sinh viên đại học. Mỗi người phải mang
40 kg bao gồm quân trang, vũ khí, toàn bộ cơ số đạn chiến đấu và dự trữ. Lệnh
trên xuống là trong mọi trường hợp không được bỏ người lại, người nào ốm thì
phải cáng mang theo. Lương thực, quân trang thì có thể vứt lại nhưng vũ khí và
đạn dược thì tuyệt đối không. Người nào không đủ sức mang thì phải san sẻ cho
toàn đơn vị.
Hầu hết số tân binh đều chưa quen vác nặng đi đường trường, ngoài ra, vì
thời gian huấn luyện ngắn, các đơn vị khung ngoài Bắc chỉ kịp huấn luyện cho họ
những kiến thức cơ bản nhất. Mọi kinh nghiệm chiến đấu còn lại sẽ được cán bộ
khung từ chiến trường ra dạy họ trên đường vào Nam
Cuối mỗi ngày, tân binh dừng chân nhưng không được nghỉ ngay vì cán bộ
khung phải dạy họ những kiến thức tối thiểu để sống sót trên chiến trường. Đói
đến hoa mắt, mệt đến mê muội, nhiều tân binh gần như không thể nghe được nữa
hoặc bùng nổ phản kháng.
Bác tôi kể, các cán bộ khung hầu hết là cán bộ chiến đấu lâu năm. Hầu hết trong
số họ đều xuất thân từ nông thôn, đã đánh nhiều trận, đã chôn nhiều bè bạn, nên
mỗi người trong họ là một kho kinh nghiệm chiến đấu. Điểm yếu của họ là họ
không có trình độ văn hoá bằng những người lính mà họ huấn luyện. Những người
lính sinh viên, được học hành tử tế, có lý luận và thường xuyên vặn vẹo mọi lời
của những người lính cựu. Mâu thuẫn nhiều khi không được giải toả và chỉ có thể
được dập tắt bằng kỷ luật quân đội.
Có một lần, dưới một chân dốc ở huyện Hương Sơn, Hà Tĩnh, bác tôi nhìn
thấy hai người lính trẻ măng chệnh choạng, mặt mờ đi, mặt xám ngoét cáng một
người lính với nước da xanh mướt. Người lính nằm trên cáng mặt trắng bệch vì
sốt nhưng vẫn ôm khư khư chiếc ba-lô to tướng. Bác tôi dừng cáng lại và lục
tung ba lô của họ vứt lại những thứ không cần thiết. Khi lục đến ba lô của
người lính được cáng, bác tôi thấy một mớ từ điển Nga-Việt phổ thông, thơ
Puskin và các sách văn học khác. Bác vứt không thương tiếc những cuốn sách đó
bên vệ đường mòn. Người lính đang nằm, mặt trắng bệch, rít lên qua kẽ răng
“không được vứt sách của tôi, đó là từ điển Nga – Việt, tôi là sinh viên hiểu
chưa?” Bác tôi nhìn người lính và trả lời “thì sao, bạn anh không cáng được
những thứ này vào tới chiến trường, hiểu chưa?”. Người bệnh binh ứa nước mắt,
quay mặt về phía khác và nói đủ để bác tôi nghe rõ “đồ… đồ ít học… đồ… đồ vô
văn hoá!” Bác tôi sững lại nhìn người lính, rồi đưa cho anh cuốn từ điển Nga
Việt. Bác nói một câu bằng tiếng Nga. Người lính ớ ra, nhìn bác không hiểu. Bác
tôi nói lại bằng tiếng Việt “mở từ điển ra, đọc cho tao mười từ bất kỳ bằng
tiếng Việt! Đọc đi!” Người lính đọc mười từ, và bác tôi đọc mười từ tiếng Nga
tương ứng. Đọc xong, bác tôi cầm cuốn từ điển quăng mạnh ra xa và nói “Nếu muốn
tra từ tiếng Nga thì mày có thể hỏi tao. Còn từ giờ đến khi vào tới chiến
trường thì cố mà học được cách để chiến đấu!” Những người lính sinh viên nhiều
khi có ác cảm với các cán bộ nói giọng miền Trung như bác tôi vì cho rằng họ ít học và giáo điều. Các tân binh không biết rằng bác tôi từng học ở Nga và là
giảng viên đại học bách khoa trước khi nhập ngũ. Bác tôi nói, những người lính
cựu có trong người phản xạ sinh tồn, đôi khi chỉ cần nghe tiếng nổ đầu nòng của
M79 là họ đã lăn tròn khỏi chỗ đang đứng cả mét. Những người lính mới không có
phản xạ đó, và nhiều khi vì không nghe những người lính nông dân quê kệch,
những tân binh phải trả giá bằng máu cho mỗi bài học.
Khi ở Quảng Bình trước khi vượt giới tuyến, đơn vị bác tôi trú trong nhà
dân. Vừa được nghỉ là bộ đội nằm vật ra khắp nhà ngủ như chết. Bác tôi đi tuần
một vòng rồi về căn nhà mình trú tạm. Bộ đội nằm la liệt dưới sàn, ngáy như
sấm. Trên chiếc bàn uống nước, một đôi trai gái đang quấn riết lấy nhau rất tự
nhiên, quần áo, súng trường K44 của dân quân đặt trên chiếc ghế cạnh bàn. Bác
tôi quay ra ngồi ngoài đầu hè, bật radio khe khẽ. Bọ già chủ nhà ra ngồi nghe
ké. Bác tôi hỏi “con gái bọ lấy chồng rồi không ở riêng sao?” Bọ trả lời “đâu,
nó còn con gái”. Bác tôi chỉ vào phía trong nhà “lính của tôi đang ở trong đó
với con gái bọ?” Bọ trả lời “không, thằng người yêu nó!” Bác tôi ngạc nhiên “bọ
sao dễ tính vậy?” Bọ bình thản “ở đây sống chết từng giờ, chúng nó yêu nhau thì
kệ chúng nó, tính chi chuyện đó!” Bác tôi thở dài và nhìn lên bầu trời đầy sao.
Năm đó, bác tôi 35 tuổi. 35 tuổi nhưng những người lính 17-18 đã gọi bác tôi là
“bố”. Khi vào đến sông Thạch Hãn, đơn vị bác tôi mất 20% quân số. Vượt sông vào
thành cổ, chỉ sau một tuần, quân số chỉ còn lại cũng chừng đó. Theo số liệu
chính thức của quân đội sau này, mỗi ngày đêm, quân ta mất một đại đội trong
thành cổ.
Bác tôi kể, cuộc chiến trong thành cổ cũng có những quy luật của nó. Cuộc sống
của thành cổ phụ thuộc toàn bộ vào bến vượt bên bờ sông Thạch Hãn. Cứ đêm đến
là có một dòng chảy thương binh từ thành cổ ra bờ phía Bắc và một dòng chảy
tiếp viện và súng đạn ngược lại vào Nam
Bác tôi nói, ở thành cổ, đôi khi các bên chỉ cách nhau một tầm lựu đạn ném. Vì
vị trí quá gần nên khi đêm xuống pháo binh của quân đội Sài Gòn không thể sử
dụng. Nhưng cũng vì vị trí quá gần nên khả năng giữ bí mật trước khi phản kích
là hầu như không thể. Đơn vị bác tôi thường xuyên được sử dụng để tham gia các
trận phản kích về đêm đó. Chỉ có trận đánh trong đêm đầu tiên là đẫm máu. Vì
địa hình hẹp, bắn xong không kịp lắp băng đạn nên đơn vị bác tôi đã lắp lê
trước khi xung phong. Ai đã từng ở trong quân đội sẽ biết sự khác nhau lưỡi lê
của súng trường K-44 (Mosin Nagan) và AK. Lê của súng K-44 có bốn cạnh, khi đâm
sẽ xuyên thấu người và chỉ để lại một vết máu nhỏ như đồng xu. Lê của AK khi
đâm vào người và xoay như hướng dẫn sẽ để lại một vết phá rất lớn. Ngày hôm
sau, khi tái chiếm lại trận địa, binh lính bên kia nhìn thấy kết quả của trận
xáp lá cà đêm trước – và đêm xuống, khi tiếng hô của đơn vị bác tôi truyền dọc chiến
hào “lắp lê!” họ bắn vài loạt đạn rồi rút. Và sự việc cứ diễn ra như vậy về
đêm, như có một thoả thuận ngầm. Đơn vị bác tôi hô vang “lắp lê” và đợi vài
phút, sau đó bên kia sẽ bắn đổ đạn một hồi rồi rời khỏi trận địa. Sáng ra, pháo
lại dội và họ lại tái chiếm chỗ cũ.
Bác tôi là một trong những người cuối cùng rút ra khỏi thành cổ, bơi vượt
sông Thạch Hãn về lại bờ Bắc. Đơn vị bác tôi còn lại 40 người khi vượt sông,
trong số đó chỉ có 16 người là lành lặn. Trong danh sách quân lực của trung
đoàn bác tôi, quân số gấp 7 lần khi mới vào trận. Bác tôi kể, người chỉ huy già
của bác tôi, sau này hoà bình, khi gặp đám tân binh còn lại của hồi đó lần nào
cũng khóc “ngày ấy chúng mày chết nhiều quá, có oán bố không?”
Khi tôi kể cho bác nghe về một câu chuyện trên báo Thanh Niên, trong đó
người liệt sỹ đêm trước khi hy sinh đã viết cho vợ chưa cưới chỉ dẫn rõ nơi anh
sẽ nằm xuống để sau này hoà bình lập lại mà tìm. Bài báo viết rằng đó là một dự
cảm huyền bí, kỳ lạ của người nằm xuống. Bác tôi cười mếu máo “con ơi, có gì lạ
đâu, chỗ đó là bến đáp của thành cổ, hết lớp này đến lớp khác hy sinh nơi đó,
có gì là lạ đâu!”
Bác tôi không thích bài “đường ra trận mùa này đẹp lắm” của Phạm Tiến
Duật. Bác bảo, nhà thơ có cách nhìn của họ, bác là người lính, những con đường
ra trận của bác thấy toàn máu, kiệt lực, mồ hôi và nước mắt. Điều khác biệt là
dù như thế, chúng ta vẫn cứ đi vì không có con đường nào khác. Bác cũng từ chối
khi tôi muốn mua tặng bác một cuốn nhật ký nổi tiếng của một người lính trẻ
tuổi hai mươi. Bác tôi từ chối và nói với tôi rằng: “Con ạ, chính bác đã đi
trên con đường của cuốn nhật ký đó. Đến giờ, bác chỉ tiếc rằng ngày đó bác
không rèn được quân nghiêm hơn nữa. Nếu thế, chắc các bác không phải khóc “ngày
ấy chúng mày chết nhiều quá, có oán bố không?” Bác tôi thẫn thờ nhìn dãy núi
Trường Sơn xa xa và nói “ông Phạm Tiến Duật là nhà thơ, viết là vũ khí của ông
ấy. Tụi lính sinh viên của bác cũng thế, lãng mạn và nhiều hoài bão. Nhưng bác
là một người lính, bác chỉ tiếc là ngày đó, giá như mình nghiêm hơn nữa, ‘ác’
hơn nữa. Nếu thế, chắc nhiều đứa giờ này còn sống.”
@ Theo Bao Anh Thai.
