Chuồn chuồn kim: ĐIỀU CẤM KỊ TỪ CHIẾC CẦU THANG của người Ê đê

Tháng trước, lần đầu tiên Y Tưi dẫn tôi về nhà anh ở buôn Buor xã Tâm thắng (huyện Cư Jút, tỉnh Đắk Nông), anh mời tôi cùng bước lên sàn bằng chiếc cầu thang nhỏ phía bên trái hiên nhà. Trò chuyện về công việc xong tôi cáo từ, anh tiễn tôi cũng bằng chiếc cầu thang ấy, trong khi đó ngay cạnh đó có chiếc cầu thang vừa to, rộng, khá đẹp. Lần mới đây cũng vậy, tôi tò mò hỏi anh về việc lạ này. Anh dẫn tôi ra nơi cầu thang trước nhà và giải thích:

-Với những nhà dài bao giờ cũng có hai cầu thang. Chiếc cầu thang cái to và đẹp được vạc liền từ một khúc gỗ lớn từ dưới lên trên có 5 hoặc 7 bậc, quan niệm của người Ê đê, số 5 và số 7 đều là số rất may mắn. Làm cầu thang cái không đơn giản, từ việc đi chặt khúc gỗ trong rừng đã phải cúng xin Giàng, rồi đưa gỗ về nhà phải cúng nữa thì người đàn bà là chủ nhà mới được cầm búa bửa một nhát đầu tiên, sau đó thì giao cho thợ. Thợ cũng kiêng cữ dữ lắm, suốt thời gian từ 3 đến 5 ngày làm cầu thang không được đùa giỡn, nói tục hay nói gì đụng phạm đến phụ nữ. Hình tượng 2 cái vú là bầu sữa mẹ và cũng chứng tỏ uy quyền của người chủ gia đình là phụ nữ, hay nói văn hoa hơn là ‘’nữ nhi thượng quyền’’. Bầu sữa nhìn vậy đó nhưng nghệ nhân giỏi cũng phải làm mất hai, ba ngày ròng, bởi hai bầu phải y hệt nhau từ cặp núm đến cặp bầu tròn trĩnh y như cùng khuôn đúc chứ to nhỏ chút xíu cũng không được. Cầu thang cái chỉ dành cho bà (mẹ vợ), cho vợ, cho con gái và khách thôi.

Cầu thang đực (bên trái) và cầu thang cái (bên phải) của người Ê đê

Y Tưi kéo tôi lại chiếc cầu thang nhỏ hơn nằm bên hông mà chúng tôi vừa bước lên và tiếp:

Đây là chiếc cầu thang đực, của riêng chồng, con trai, con rể, nó cũng có thể là 3, 4, 5 hay 6 bậc đều được vì với cầu thang này không quan trọng nên không cần kiêng cữ. Nó thô thôi, không đẹp như cầu thang cái đâu và hoàn toàn không có hai bầu sữa.

Để tìm hiểu kỹ hơn tôi hỏi:

-Nhưng nếu lỡ đi lộn thì sao?

Anh tiếp tục giải thích:

Ngày xưa nếu ai đó bắt gặp đàn ông trong nhà, có nghĩa là chồng và con trai (đã trưởng thành) chỉ cần đặt chân lên cầu thang cái là bị đưa ra buôn phạt vạ về tội không tôn trọng ‘’quyền nhi nữ’’, ngoài việc phạt bằng hiện vật như tiền hay gà, heo… tùy theo lỗi nặng, nhẹ còn phải mất gà hoặc heo cúng cầu thang nữa. Thời nay hầu như bỏ việc phạt, nhưng ai cũng có ý thức về điều cấm kỵ này, ngay cả khách lạ, khách quen đến nếu có phụ nữ ở nhà họ sẽ mời bước lên bằng cầu thang cái, còn không thì chọn cầu thang đực mà lên thì mới phải phép lịch sự.