CÂY ĐA - BIỂU TƯỢNG CỦA LÀNG QUÊ

Từ bao đời nay, mỗi người Việt đều coi mái đình, cây đa như một biểu tượng của làng quê truyền thống. Y' nghĩa biểu tượng đầu tiên của cây đa là sự trường tồn, sức sống dẻo dai. Không phải ngẫu nhiên mà những bậc cao niên, những người đã có nhiều thành tựu ở một lĩnh vực nào đó thường được đồng nghiệp và xã hội coi là "cây đa, cây đề", biểu tượng cho sức làm việc quên mình, dẻo dai, cho sự tích lũy kiến thức phong phú.

Cũng với ý nghĩa trường tồn ấy, cây đa xuất hiện trong ca dao như một nhân chứng của thời gian, chứng kiến những sự đổi thay của con người, của đất trời, đôi khi là cả một vòng đời người.

Trǎm nǎm dầu lỗi hẹn hò 

Cây đa bến cũ con đò khác đưa. 

Cây đa cũ, bến đò xưa 

Bộ hành có nghĩa nắng mưa cũng chờ

Trăm năm vì lỗi hẹn hò
Cây đa bến cộ con đò khác đưa
Cây đa bến cộ còn lưa
Con đò đã thác năm xưa tê rồi.

Hầu như làng quê truyền thống ở Bắc Bộ nào cũng có những cây đa cổ thụ thường ở đầu làng, cuối làng, giữa làng và ở bên cạnh các di tích. Cuộc sống sinh hoạt của làng diễn ra sôi động xung quanh gốc đa. Với người dân quê, gốc đa là nơi bình đẳng nhất, không có sự phân biệt ngôi thứ.

Không tiền ngồi gốc cây đa

Có tiền thì hãy lân la vào hàng

Gốc đa là nơi trẻ nhỏ nô đùa, thỏa thích nhặt búp, hái lá, chơi những trò chơi dân gian. Gốc đa cũng là nơi dân làng ngồi nghỉ chân sau những giờ lao động mệt nhọc, trước khi về làng hoặc đi khỏi làng. Gốc đa còn là nơi hẹn hò của trai gái:

Em đang dệt vải quay tơ

Bỗng đâu có khách đưa thơ tới nhà

Hẹn giờ ra gốc cây đa

Phượng hoàng chả thấy thấy gà buồn sao.

Không chỉ có vậy, cây đa làng Việt còn là biểu tượng tâm linh của con người. Trong làng, cây đa có mặt ở nhiều vị trí khác nhau nhưng hầu như nó không vắng bóng ở các di tích, đặc biệt là đình chùa. Tục ngữ có câu:

"Thần cây đa, ma cây gạo, cú cáo cây đề"

Hay:

"Cây thị có ma, cây đa có thần"

Cây đa xanh tốt tỏa bóng làm cho các di tích trở nên linh thiêng hơn, con người khi bước đến di tích cũng cảm thấy được thư thái hòa đồng hơn với thiên nhiên. Cây đa được coi là nơi ngự trị của các thần linh dân dã và các linh hồn bơ vơ. Cây đa nào càng già cỗi, càng xù xì, rậm rạp thì càng gắn bó với thần linh. Gốc đa ở các di tích thường được dân chúng thắp hương chung để tỏ lòng tôn kính các vị thần linh dân dã hoặc cầu cho những linh hồn bơ vơ về nương nhờ lộc Phật không đi lang thang quấy nhiễu dân làng. 

Như vậy, cây đa luôn là biểu tượng đẹp với hầu hết các ý nghĩa chuẩn mực của biểu tượng: vừa hiện hữu, vừa tiềm ẩn, huyền bí, vừa mang hơi thở cuộc sống, vừa mang đậm yếu tố tâm linh. Phải chǎng chính sự kết hợp này đã tạo nên biểu tượng cây đa có sức sống bền lâu trong vǎn học dân gian, vǎn thơ bác học và trong tâm hồn mỗi con người Việt Nam.

Làng tôi cũng có một cây đa. Xù xì, rậm rạp nhưng lừng lững, uy nghiêm và vô cùng thân thuộc là những tính từ mà người dân làng tôi vẫn tự hào khi nói về cây đa đã có hàng trăm năm tuổi này. Tôi ra đời, lớn lên đã thấy có cây đa đứng đó. Tuổi trẻ của chúng tôi đầy ắp những kỷ niệm khó phai gắn với gốc đa làng. Đó là những trưa hè oi ả cùng nhau tung tăng vui đùa dưới gốc đa với những trò chơi của thời thơ ấu. Đám trẻ lành hiền thì trèo cây hái quả, bẻ lá làm trâu. Mấy thằng “nhất quỷ, nhì ma...” tụi tôi thường đu cành nhảy xuống dòng sông tắm mát hay leo chót vót lên ngọn đa, bắt bọ nẹt bỏ vào áo mấy đứa con gái. Bóng mát của cây đa vô hình trung đã trở thành một trong những tụ điểm văn hoá của làng. Đó là nơi tụ họp của bà con không chỉ mỗi khi làng vào đám mà cả những ngày mùa hối hả. Người làng tôi về đây nghỉ ngơi, mời nhau bát nước chè xanh, miếng trầu cánh phượng, vừa hưởng chút gió hiu hiu từ cánh đồng thổi lại, vừa trao đổi kinh nghiệm trồng trọt, chăn nuôi, làm quên đi nỗi vất vả và cái nóng như thiêu của buổi chiều hè. Những đêm trăng vằng vặc sáng, gốc đa làng lại là nơi chứng kiến bao nhiêu lứa đôi thuộc nhiều thế hệ của làng tôi tình tự và đằm thắm trao nhau những lời thệ hải minh sơn... Mỗi đợt tuyển quân đầu năm, làng tôi cũng chọn bóng đa cổ kính ấy làm nơi tiễn anh em tân binh lên đường nhập ngũ. Những cô gái chàng trai ngày nào trao duyên, thề ước dưới gốc đa thì giờ đây cũng tại nơi này, họ lại bịn rịn chia tay, hò hẹn ngày về trong ấm nồng nước mắt và dào dạt yêu thương. 

Rễ đa lòa xòa rủ xuống gần chấm đất như cô gái xõa tóc hong gió khi vừa gội đầu xong. Gốc đa là thiên đường để bọn trẻ chăn trâu chúng tôi vui chơi. Trò chơi thích nhất của lũ con trai là đu vào chùm rễ rồi tót lên cây, hát nghêu ngao những bài đồng dao quen thuộc, con gái thích chơi chuyền hay ô ăn quan dưới gốc cây đa.

Thú nhất là được ăn những quả đa chín vàng. Giờ nghĩ lại, tôi vẫn nhớ cái vị bùi bùi ấy. Ăn xong, chúng tôi hái lá đa to, xé theo đường gân chéo của lá, buộc cuống làm “ trâu”.

Những ngày nắng chói chang, cây đa như chiếc ô khổng lồ che bóng mát cho mọi người đi làm đồng về ngồi nghỉ. Tiếng lá xào xạc như lời tâm tình của cha ông từ ngàn xưa vọng về. Mấy lão nông vê vê điếu thuốc lào nhét vào lõ điếu rít lấy rít để rồi ngửa mặt nhả khói, đôi mắt lim dim, sảng khoái với vẻ mỹ mãn. Tiếng điếu cày kêu giòn nghe đến vui tai. Mấy chị tựa lưng vào thân cây, lấy nón quạt, gò má ai cũng ửng hồng. Mấy bà bàn chuyện công điểm, chuyện phiên trâu. Nước vối nâu sẫm sóng sánh trong chiếc bát đàn mộc mạc như những mối tình quê càng làm câu chuyện thêm rôm rả. Cái vị vối ngòn ngọt, đăng đắng cứ đượm mãi nơi đầu lưỡi. Tình làng nghĩa xóm mặn nồng, ấm áp quá! Dưới gốc đa, những đêm trăng vằng vặc, bao trai làng, gái xã tâm tình để nên vợ, nên chồng. Đây còn là nơi hẹn ước trở về sau ngày chiến thắng của chàng trai lên đường chống Mỹ cứu nước; nơi thủy chung đợi chờ của người con gái làng tôi. Những mối tình được dệt nên từ gốc đa thật cao đep ! Càng cảm động về câu thơ của Chính Hữu: “Giếng nước, gốc đa nhớ người ra lính”. Dưới gốc đa, những ước mơ của tuổi thơ chúng tôi được chắp cánh bay xa. Cây đa làng thật thiêng liêng. Nó là một phần của tuổi thơ tôi!

Chúng tôi khôn lớn từng ngày, cây đa làng tôi hôm nay vẫn còn đó, xanh tốt, thân xù xì. Mỗi khi đi xa về, đến đầu làng, nhìn thấy cây đa, tôi và những người dân quê như quên hết mệt nhọc, lo toan và cả những bụi bặm thường ngày. Và mỗi khi nhớ về quê hương, cây đa làng lại chập chờn ẩn hiện trong kí ức, gọi tôi về trong hành trang tuổi thơ.

Bài hát

Cây đa làng tôi

Hinh ảnh:

    

    

    

    

    

    

    

    

Thơ:

Nhớ cây đa chùa viên giác

Tôi chưa kịp trở về thăm Viên Giác

Mười hai năm bèo dạt bến sông đời

Cây đa cũ chắc đã già hơn trước

Biết có còn rụng lá xuống sân tôi

Ðời lưu lạc tôi đi hoài không nghỉ

Ðể niềm đau chảy suốt những mùa thu

Thời thơ ấu cây đa già tri kỷ

Vẫn còn đây trong ký ức xa mù.           
      

Tôi khổ cực từ khi cha mất sớm

Nên bà con, thân thuộc cũng xa dần

Khi tôi khóc, đa đau từng cuống lá

Khi tôi cười, xào xạc tiếng quen thân

Ða làm mẹ vỗ về tôi giấc ngủ

Ða làm cha che mát những trưa hè

Ða làm bạn quây quần khi rảnh rỗi

Ða làm người chơn thật chẳng khen chê

Mỗi buổi sáng tôi một mình ôm chổi

Quét lá vàng như quét nỗi cô đơn

Lá vẫn rụng khi mỗi mùa thu tới

Như đời tôi tiếp nối chuyện đau buồn

Chùa thanh tịnh chẳng dung hồn lữ thứ

Một chiều thu tôi lạy Phật ra đi

Bỏ lại tiếng chuông chùa vang khuya sớm

Cây đa già đứng lặng khóc chia ly

Ðường tôi qua đã không còn bóng mát

Ngày nhọc nhằn mưa lũ xuống đêm khuya

Ða ở lại âm thầm ru khúc hát

Ngậm ngùi buông theo mỗi tiếng chuông chiều

Ða thân mến dẫu có vàng thương nhớ

Cũng xin đừng gục xuống dưới sân tôi

Xin cố đứng để chờ nghe tôi kể

Chuyện trầm luân của một kiếp con người

Tôi sẽ đến ngôi chùa xưa Viên Giác

Nhặt mảnh đời rơi rớt ở đâu đây

Ôi thằng bé nghèo nàn xưa đã lớn

Ði làm người du thực ở phương tây

Tôi viết nốt những bài thơ dang dở

Vá tình người rách nát thuở hoa niên

Ða sẽ hát bài đồng dao muôn thuở

Nhạc thu buồn nước mắt chảy trong đêm.

                                     Trần Trung Ðạo